Duurzame gezonde verstedelijking

In 2030 is Utrecht doorgegroeid naar 400.000 inwoners. Die groei wil de stad opvangen door ruim 40.000 inwoners (de bevolkingsomvang van gemeenten als Harderwijk, Beverwijk, Soest) binnen de bestaande bebouwing te huisvesten en 20.000 door verdere (al geplande) groei van Leidsche Rijn. Utrecht is daarmee één van de snelst groeiende steden van Nederland in één van de meest competitieve regio’s van Europa. De uitdaging voor Utrecht is om te groeien en tegelijkertijd de leefkwaliteit te behouden en te versterken. Utrecht ziet gezond stedelijk leven als motor voor duurzaam ontwikkelen. Daar profiteren de Utrechters van, nu èn in de toekomst. Ook willen we een voorbeeld zijn in Europa en de rest van de wereld.

[pastoe04_DSC9642]

In de Ruimtelijke Strategie Utrecht (RSU) is duurzame gezonde verstedelijking het uitgangspunt voor de ontwikkeling van de stad. Hierin worden de speerpunten van het college van B&W (Bouwen aan een Gezonde Toekomst, Werken aan Werk en Utrecht maken we samen) op strategisch niveau verankerd. In Utrecht wordt al langer gewerkt aan gezonde verstedelijking, maar nu gebeurt dit bewust en met een schep erboven op. Om zo de uitdaging waar Utrecht voor staat heeft, aan te gaan.

Duurzame gezonde verstedelijking betekent: gezond, vitaal, sociaal en zelfstandig samenleven, in een schone, prettige, duurzame en economische welvarende stad. Het bewaken, beschermen en bevorderen van de gezondheid in het fysieke domein gebeurt vanuit drie invalshoeken:

• De druk op gezondheid zo laag mogelijk houden. Adviezen zijn gericht op het bouwen van woningen en andere gevoelige bestemmingen op afstand van snelwegen, een schonere lucht, een betere water- en bodemkwaliteit en op minder geluidhinder. Het gaat hier om meer dan alleen het naleven van de milieunormen.
• De inrichting van de leefomgeving draagt bij aan het welbevinden van de bewoners en gebruikers. Het gaat er dan om of de omgeving levendig, afwisselend en (sociaal) veilig is ingericht. Is er bijvoorbeeld voldoende bereikbaar, aantrekkelijk en bruikbaar groen? Is er voldoende ruimte voor ontmoeting? Is de leefomgeving veilig ingericht? Is er voldoende aangename geur en kleur?
• De leefomgeving nodigt uit tot gezond gedrag. Belangrijk is dat mensen elkaar kunnen ontmoeten en voldoende kunnen bewegen. Dat kan onder meer door dagelijkse beweging in de buurt beter te faciliteren met goede wandel- en fietsroutes, fietsparkeervoorzieningen en speelmogelijkheden.

In onderstaand schema is dit verbeeld.
[Gezonde_stad_WAT_06102015_1600pix]

Vanaf 2007 is gezondheid expliciet meegewogen in enkele Utrechtse ruimtelijke plannen. Op verzoek van het bestuur is dit vanaf 2012 het geval voor álle ruimtelijke projecten én beleid. Met Bouwen aan een Gezonde Toekomst (2015) als richtinggevend kader, is gezondheid niet alleen meer geborgd op uitvoerend planniveau bij de gezondheidsadviseurs, maar breed verankerd in de strategische ontwikkeling van en voor de stad. Een gezonde stad is niet meer sec de verantwoordelijkheid van de gezondheid- (en milieu) adviseurs, maar een integrale opgave voor alle ruimtelijke professionals.
Eén van de aanleidingen van de actualisatie van het Utrechts Plan Proces (UPP) is de methodiek van het duurzaam ontwikkelen. Via die methodiek wordt in een zo vroeg mogelijk stadium het gesprek aangegaan met bewoners, ondernemers en andere belanghebbenden over de duurzame gezonde verstedelijking van Utrecht. Dit sluit aan bij de ambitie "Utrecht maken we samen". Bij de actualisatie van het UPP wordt gekeken hoe we het planproces en duurzaam ontwikkelen kunnen combineren.
Daarnaast zijn er ontwikkeltrajecten, waarbij nieuwe inzichten over duurzame gezonde verstedelijking worden onderzocht en uitgedacht. Voorbeelden hiervan zijn de Onderzoeksagenda en het projectatelier Gezonde Verstedelijking.   

De strategische keuze voor een compacte, duurzame gezonde stad, vraagt integrale afwegingen, transparante overwegingen en een uiteindelijke keuze. In onderstaand schema is te zien hoe Utrecht daaraan werkt.

[Grafiek_Compacte_Stad_1600pix_20160421]

In 2016 wordt de in 2015 ingezette lijn voortgezet met het versterken en benadrukken van de integrale opgave.

Besluitvorming en belangenafweging op project- en gebiedsniveau
De ambitie van het college vraagt een aangescherpte houding van vakspecialisten ten opzichte van duurzaamheid en gezondheid. Elke vakspecialist denkt vanuit zijn of haar specialisme mee over duurzame en gezonde oplossingen in lopende programma’s en projecten binnen het ruimtelijk domein, in 2016 pakken we de volgende acties op:

• Binnen de gemeente wordt gezamenlijk een manier ontwikkeld om duurzame gezonde verstedelijking zichtbaar te maken in het ruimtelijke planproces, waaronder het Utrechts Plan Proces (UPP). Hierbij wordt ook de advisering tot nu toe geëvalueerd.
• Duurzame gezonde verstedelijking wordt in de opdrachtverstrekking van bereikbaarheidsprojecten meer vorm gegeven.
• Op projectniveau wordt in raadsvoorstellen (bijvoorbeeld Stedenbouwkundige Programma’s van Eisen) aangegeven, welke bijdrage de ontwikkeling levert aan duurzame gezonde verstedelijking.
• In de Omgevingsvisies voor de pilotgebieden Vleuten- de Meern en Merwedekanaalzone wordt geëxperimenteerd met het -samen met partijen uit het gebied- benoemen van de maatschappelijke meerwaarde van mogelijke ontwikkelingen of juist van het behoud van bepaalde (maatschappelijke) waarden.

Vernieuwde tenderprocedures
De gemeente heeft bij de uitgifte en verkoop van eigen gronden een sterk sturingsmiddel in handen om de gewenste ambities te realiseren. Een project op eigen grond wordt doorgaans gegund volgens de EMvI-methode (Economisch Meest voordelige Inschrijving). Dit betekent dat naast de geboden prijs ook kwaliteitsaspecten kunnen worden meegewogen. De gemeente bepaalt zelf welke kwaliteitsaspecten meewegen en hoe zwaar. In veel tenders wordt het criterium ‘duurzaamheid’ al meegewogen (bijvoorbeeld Veemarkt). In 2016 wordt gezondheid ook in tenders meegenomen. In de tender: woningen aan de Cohenlaan is dit al gebeurd. Per project kan de invulling van het criterium verschillen, afhankelijk van de locatiespecifieke mogelijkheden en wensen. Ook de weging van het criterium kan verschillen.

Onderzoeksagenda
Er zijn veel veranderingen en nieuwe inzichten in duurzame en gezonde verstedelijking. We kunnen veel leren van de kennis van de instellingen in Utrecht. En kennisinstellingen kunnen leren van de uitvoeringspraktijk van de gemeente. Utrecht wil proeftuin zijn voor het vertalen van de (wetenschappelijke) kennis naar de praktijk van de stad. Een belangrijk thema voor de onderzoeksagenda is de ambitie van de gemeente om in 2030 CO2 neutraal te zijn. Dit betekent onder andere: nadenken over energie, voedselvoorziening en materialen (zoals circulaire economie). Met de binnenstedelijke opgave van 70.000 inwoners is hergebruik van materialen uit de gebouwde stad belangrijk om invulling te geven aan een duurzame circulaire stad. De meerjaren onderzoeksagenda wordt samen met kennisinstellingen als TNO, de Universiteit Utrecht, het KNMI, het RIVM en Delatares vormgegeven.

Utrecht ontwikkelt duurzame en gezonde verstedelijking in de praktijk. Bijvoorbeeld in het Nieuwe Centrum wordt gewerkt aan een aantoonbare verbetering van de kwaliteit van de leefomgeving (Healthy Urban Boost). Om dit te ondersteunen wordt een zogenoemd living lab ingericht door in ieder geval het ministerie van Infrastructuur en Milieu, de provincie Utrecht en de gemeente Utrecht. In het Living lab brengen partijen kennis, kunde en/of financiële middelen in en worden innovatieve concepten en ideeën getoetst. De hierbij behorende intentieovereenkomst wordt in het voorjaar van 2016 ondertekend.

De voorbereiding van de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam (IABR) 2016 draagt hier ook aan bij. De IABR heeft als thema ‘The next economy’ en verkent de relatie tussen ruimtelijk ontwerp en de (toekomstige ontwikkeling van de) economie. In het IABR Projectatelier Utrecht stond de Gezonde Stad centraal. Belangrijkste opbrengst is een set ontwikkelingsprincipes voor gezonde verstedelijking als handvat voor investeerders, (maatschappelijke) organisaties, (sociale) ondernemers, beleidsmakers en bestuurders. Deze principes zijn door het projectatelier toegepast in de wijk Overvecht en in de Merwedekanaalzone. De komende periode wordt bezien of en hoe dit verder wordt ingevuld.

Drie voorbeelden van recente gezonde gebiedsontwikkelingen zijn de veemarkt, Leeuwesteyn en Utrecht Centrum. Door samen met de bewoners te ontwikkelen én bij de professionals naar een meer integrale afweging van verschillende belangen over te schakelen, ontstaan win-wininzichten die meerdere belangen dienen.

Veemarkt
Veemarkt wordt gebouwd in het noordoosten van Utrecht. Het is een woonwijk met wonen in hoge dichtheid (60 wonen per hectare, waarvan 70 procent grondgebonden). De wijk wordt opgebouwd uit gesloten bouwblokken, zodat de stedelijke drukte van de omringende wegen wordt beperkt.  Het parkeren wordt zoveel mogelijk gerealiseerd op eigen terrein, behalve bouwveld F (parkeren op het plateau). Hierdoor ontstaan rustige straten en is in de openbare ruimte veel plek voor ontmoeten en verblijven. Groen krijgt zo een goede kans. Het vele groen in de omgeving en de Voorveldse Polder zijn makkelijk te bereiken door fietsers en voetgangers.

[Veemarkt 050 Oase]

Bewoners en andere organisaties zijn heel intensief betrokken bij het ontwerp en de realisatie van de dagelijkse leefomgeving (de woningen zelf en de openbare ruimte). Hierdoor is er veel commitment van de gebruikers. Dit is op kleine schaal vormgegeven via Particulier Opdrachtgeverschap en Collectief Particulier Opdrachtgeverschap en op grote schaal via mede-opdrachtgeverschap. In de wijk worden de nieuwste technieken op het gebied van duurzaamheid toegepast. Er worden naast gewone eengezinswoningen woningen ook woningen gebouwd voor studenten, starters, ouderen en dementerenden, zodat er een gemengde wijk ontstaat. De wijk zal in 2018 voltooid zijn.

Leeuwesteyn
Leeuwesteyn wordt een woonwijk in Leidsche Rijn langs het Amsterdam-Rijnkanaal. In dit plan is veel aandacht voor duurzaam en gezond ontwikkelen. Energie opwekken is eerder regel dan uitzondering en water op eigen terrein wordt opgevangen en geïnfiltreerd in de bodem. Het gebied heeft nieuwe en bestaande bomen en de eerste 35 meter vanaf het kanaal wordt niet bebouwd, maar ingericht als Oeverpark met verblijfs- en ontmoetingsruimte. Een gebied met hoogteverschil dat samen met de toekomstige Dafne Schippersbrug over het Amsterdam-Rijnkanaal beide delen van Utrecht met elkaar gaat verbinden. Een fijnmazig netwerk van wandel- en fietsverbindingen wordt aangelegd om het gebruik van de fiets te faciliteren en te stimuleren. Door Leeuwesteyn loopt één ontsluitingsweg voor auto’s. Parkeren gebeurt op eigen terrein of langs de hoofdontsluiting. De bouwvelden zelf zijn autoluw, zodat deze uitnodigen om te verblijven en te spelen.

Utrecht Centrum – een Healthy Urban Boost
Utrecht Centrum is straks een toonbeeld van duurzame en gezonde verstedelijking. Met de herontwikkeling van de westkant van het Utrechtse stadshart wil de gemeente een flinke sprong voorwaarts maken. Dit bereiken we door: minder autoverkeer en meer langzaam verkeer, klimaatbestendig en energieneutraal bouwen, kundig waterbeheer en vergroening. Daarmee komen er aantrekkelijke ontmoetingsruimtes en verblijfsplekken. Ook biedt Utrecht Centrum straks ruimte aan nieuwe vormen van werken, wonen, winkelen en uitgaan. Het nieuwe centrum verbindt straks alle eerdere (deel)ontwikkelingen in het Stationsgebied. De historische binnenstad en de nieuwe stad vormen straks een nieuw samenhangend centrum. Het programma vloeit voort uit de Agenda Stad.